عوامل

انقراض هولوسین در اثر عوامل مختلفی رخ داده است، که برخی از آنها طبیعی است و برخی دیگر به اقدامات انسان مربوط می‌شود. در حال حاضر پنج عامل بر انقراض گونه ها تأثیر می گذارد که عبارتند از تخریب زیست بوم ها، آلودگی محیط زیست، شکار و بهره برداری بی رویه از گونه ها، گونه های مهاجم و تغییر آب وهوا. </"ref name= "zistnews>

گرم شدن زمین

نوشتار اصلی: گرم‌شدن زمین

تغییرات دمایی دوره هولوسین از ۱۲ هزار سال پیش تا کنون.

از حدود ۱۲ هزار سال پیش با آغاز دوره هولوسین و پایان آخرین عصر یخ، دمای هوای کره زمین افزایش قابل توجهی یافت. طی آخرین سال‌های دوره پلیستوسن یعنی ۱۵۰۰۰ هزار پیش تا نخستین سال‌های دوره هولوسین یعنی ۱۰۰۰۰ هزار سال پیش متوسط دمای زمین ۶ درجه سانتیگراد افزایش یافت و بسیاری از یخچال‌های آخرین عصر یخبندان] شامل یخچال‌های اروپا و آمریکای شمالی ذوب شد. بسیاری از جانوران بخصوص پستانداران بزرگ نظیر ماموت نتواستند با این تغییر آب و هوا سازگار شوند و منقرض شدند.

نخستین دوره گرمایش زمین که بین ده تا پنج هزار سال پیش به حداکثر خود (دمایی به طور متوسط نزدیک به دمای فعلی زمین) رسید، به طور طبیعی رخ داد، اما از میانه قرن نوزدهم گرمایش زمین در اثر فعالیت های صنعتی و انتشار گازهای گلخانه ای توسط انسان، به وقوع پیوسته و همچنان ادامه دارد. طبق چهارمین گزارش ارزیابی IPCC که در سال 2007 منتشر شد "با اطمینان متوسط می توان گفت چنانچه متوسط گرمایش جهانی از 1.5 تا 2.5 درجه سانتیگراد (نسبت به بازه 1980 تا 1999) فراتر رود، تخمینا 20 تا 30 درصد گونه هایی که تا کنون تشخیص داده شده‌اند احتمالاً در معرض خطر افزایش یافته انقراض هستند. چنانچه افزایش متوسط دمای جهانی از حدود 3.5 درجه سانتیگراد فراتر رود، مدل های ارزیابی انقراض قابل ملاحظه ای (40 تا 70 درصد گونه های تشخیص داده شده) را در سرتاسر جهان پیش بینی می کنند " ^[۹]

شکار

ببر ایرانی در دوران معاصر در اثر شکار بیش از حد منقرض شده است.

طبق شواهد جانوران بزرگ با فاصله زمانی نسبت اندکی در حدود هزار سال پس از ورود انسانبه هر سرزمینی، جز آفریقا، آسیا و اروپا، منقرض شده‌اند.^[۱۰] انسان‌ها نزدیک به ۱۲۵۰۰ سال پیش به آمریکای شمالی رسیدند و ماموت‌ها و کارائیب نیز شماری از گونه‌های بزرگش را پس از رسیدن انسان به آنجا در حدود ۸ هزار سال پیش منقرض شدند. انسان برای نخستین بار حدود ۲۰۰۰ سال پیش به ماداگاسکار وارد شد و در این جا نیز گونه‌های بزرگ تر نظیر فیل مرغ، گونه‌ای از اسب آبی و نیز اندکی پس از ورود انسان منقرض شدند.[۱۱]

پس از گسترش تمدن صنعتی و به کارگیری سلاح گرم برای شکار شدت انقراض بیشتر شد و علاوه بر حیوانات بزرگ، پرندگان، پستاندارن و ماهیان با ابعاد کوچک نیز شکار و منقرض شدند.

نابودی زیست بوم ها

سیر عقب نشینی ساحل دریاچه ارومیه بین سالهای ۱۳۶۳ و ۱۳۹۰ (براساس تصاویر ماهواره‌ای ناسا) به علت فعالیت های انسانی وکاهش بارندگی

در دوره هولوسین انسان شروع به کشاورزی نمود. معدودی از حیوانات و گیاهان را برای استفاده خود اهلی کرد و با سایر جانداران را عمدتاً به عنوان آفت یا حیوان وحشی مقابله کرد. تدریجاً زمین‌های بیشتری را به کشت چند محصول خاص اختصاص داد. بدین ترتیب زیست بوم‌های طبیعی را دگرگون کرد. جاندارانی که نتوانستند زیست بوم دیگری بیابند و یا خود را با تغییر زیست بوم سازگار کنند، تدریجاً منقرض شدند.

امروزه روند گسترش کشاورزی به پدیده جنگل زدایی منجر شده است. بین سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ در حدود ۳٫۴ درصد از جنگلهای جهان معادل ۱٫۴ میلیون کیلومتر مربع – یعنی سطحی برابر کشور مکزیک – از بین رفته است. در بیشتر موارد نیز جنگلها برای تامین غذا به اراضی کشاورزی تغییر کاربری پیدا می‌کنند.^[۱۲]

برخی گونه های منقرض شده

فهرست ذیل شامل برخی از گونه های شناخته شده و معروف منقرض شده در این دوره است. در هر مورد آخرین سال های تقریبی که در آخرین زیستگاه احتمالی زندگی می کرده ذکر شده است. ^[۱۳]

• فیل عاج مستقیم (Straight-tusked elephant)؛ 9550 سال قبل از میلاد، مناطق جنوب اروپا
• خرس صورت کوتاه (Short-faced bear)؛ 9530 سال قبل از میلاد، اوهایو
• اسب مکزیکی (Equus conversidens)؛ 9380 سال قبل از میلاد، آلبرتا
• بیسون باستانی (Bison antiquus)؛ 9180 سال قبل از میلاد، آلبرتا
• ماموت پیگمی (Pygmy mammoth)؛ 9080 سال قبل از میلاد، ، کالیفرنیا
• ماموت کلمبیایی (Columbian mammoth)؛ 8980 سال قبل از میلاد، آلبرتا
• هیپیدیون (Hippidion)؛ 8975 سال قبل از میلاد، آمریکای جنوبی
• شتر آمریکایی (Camelops)؛ 8420 سال قبل از میلاد،
• استگ موس (Stag-moose)؛ 8280 سال قبل از میلاد.

پروانه هاي ايران در معرض انقراض
گفت وگو با عليرضا نادري، پروانه شناس و نويسنده كتاب راهنماي ميداني پروانه هاي ايراني

نويسنده: فرناز حيدري

پروانه هاي ايران تا مدت هاي مديد رازهاي سر به مهري بودند که فقط به دليل زيبايي ظاهري مورد تحسين قرار مي گرفتند. محققان بسياري سال ها تلاش کردند و رنج سفرهاي بيشمار را بر خود هموار ساختند تا با ثبت يکي از غني ترين سرمايه هاي کشور در بانک هاي اطلاعاتي جهاني زمينه را براي شناسايي و مطالعات بيشتر فراهم کنند. مهندس عليرضا نادري 20 سال است روي پروانه هاي ايراني تحقيق مي کند و کتاب راهنماي ميداني پروانه هاي ايران را نوشته است. به عقيده نادري پروانه ها به واسطه عمر کوتاه و ناتواني در سازگاري سريع با تغييرات شرايط، محيطي مي توانند يکي از بهترين شاخص ها براي سنجش سلامت اکوسيستم باشند. اين محقق ايراني موفق شده چندگونه و زيرگونه جديد از پروانه هاي ايراني را در مرکز بارکد زيستي معرفي و ثبت کند. مصاحبه اختصاصي جام جم را با او در ادامه مي خوانيد.
    
    چه عواملي بر شناسايي يک گونه پروانه به عنوان گونه اي جديد يا بومي تاثير دارد؟
    به همت تعداد زيادي از متخصصان داخلي و خارجي تا امروز در ايران حدود 415 گونه پروانه ثبت و شناسايي شده است. از اين تعداد حدود 70 گونه اندميک يا بومي انحصاري ايران است از جمله گونه هاي شيرازيکا و زاگرسيکا که بومي منطقه زاگرس هستند و در نام علمي هم به زيستگاه آنها گريزي زده شده است. براي تشخيص يک گونه در قديم از صفات مورفولوژيکي (ريخت شناسي) استفاده مي شد، امروزه مورفولوژي همچنان کاربرد دارد ولي از آنجا که در حشرات به دلايلي نظير کوچک بودن آنها قضيه به نحوي تخصصي تر مي شود و صفات هم بسيار پيچيده و متنوع است، شناسايي گونه ها ديگر به آن راحتي نخواهد بود. در نتيجه بايد صفات جديدي پيدا شود که از جمله مي توان به پيش کشيدن مسائل اکولوژيکي و بيولوژيکي اشاره کرد. علاوه بر آن در سال هاي اخير مطالعات ژنتيکي نيز به ميان آمده که بارکد و آناليز ژنتيکي بخشي از اين قضيه است. مجموع اين موارد تا حدودي باعث مي شود يک محقق بتواند با اطمينان بيشتري بين يک گونه با گونه نظير تمايز قائل شود. در برخي موارد گونه ها تفاوت هاي بارز دارند؛ مثلادر گونه زاگرسيکا مي توان فقط از روي ظاهر، اختلاف را با گونه نزديک يعني مناوا تشخيص داد، اما در برخي گونه ها علاوه بر ظاهر لازم است کارهاي دقيق تر ژنتيکي، اکولوژيکي و بيولوژيکي انجام شود.
    
    شنيده ايم گونه اي هم به نام شما ثبت شده است!
    اين گونه که نادري نام دارد، گونه اندميک يا بومي ايران است و در منطقه کوهستاني کرمان زيست مي کند. در واقع يک گونه کمياب است که در فصل بهار صرفا در اين منطقه ظاهر مي شود و فقط ده تا 15روز در طول سال پرواز مي کند. اين گونه شخصا از سوي اينجانب پيدا نشده، بلکه محققان آلماني آن را يافتند و به دليل لطف به اينجانب نام آن را نادري گذاشتند. همان طور که مطلع هستيد، اسامي علمي اغلب يا منتسب به افراد مشهور آن عرصه علمي يا حتي آن کشور است يا مي تواند اسم منطقه يا ويژگي اي باشد که بر اساس آن بتوان توصيفي از آن گونه ارائه داد؛ براي مثال ممکن است رنگ، خال، دم، زائده يا لکه خاصي براي يک پروانه باشد. در اصل تا آنجا که مقدور باشد، اسم علمي يک پروانه بايد به توصيف آن کمک کند اما به عنوان نمونه در مواردي هم به افتخار کساني که سال ها در عرصه پروانه شناسي کار کرده اند، نامگذاري را انجام مي دهند. به عنوان مثال در ايران دو گونه به نام من است که دومي يک بيد روز پرواز منطقه ايلام است که خودم آن را پيدا کردم و به يک محقق آلماني که در زمينه بيدها تخصص داشت، تحويل دادم. ايشان نيز صلاح دانستند اين گونه را به نام من ثبت کنند.
    
    پروژه بارکد حيات در بخش پروانه ها، جداي از شناسايي يک گونه تا چه حد مي تواند در امر حفاظت از آن موثر باشد؟
    پروژه بارکد حيات حدود شش تا هفت سال پيش در کانادا کليد خورد. اين پروژه بر اين اساس کار مي کند که در بخشي از زنجيره DNA کدهايي وجود دارد که براي هر گونه ثابت است. در اين پروژه يک مخزن يا بانک کدي ساخته مي شود که شامل همين قطعات DNA گونه هاي مختلف است و سپس توالي زنجيره DNA را از آن بانک مرجع روي سايت ها مي گذارند. وقتي يک محقق بخواهد يک گونه ديگر را مقايسه کند، نمونه هايي که وجود دارد اصطلاحا بارکد مي شود و با بانک مرجع مورد مقايسه قرار مي گيرد. از روي مطابقت آنها با يکديگر محقق متوجه مي شود گونه مدنظر وي آيا همان گونه است يا گونه و زيرگونه ديگري است. کلاتاکسونومي و شناخت گونه ها به هر طريقي که باشد چه از طريق بارکد چه از طرق ديگر براي حفاظت ارزش زيادي دارد. به قول معروف تا دقيقا ندانيم چه سرمايه اي داريم، نمي توانيم از آن حفاظت کنيم. درست است که اکنون سمت و سوي حفاظت در جهان بيشتر به حفاظت اکوسيستمي و هرآنچه داخل آن هست، متمايل شده اما دليل نمي شود که به اجزاي اکوسيستم بي اعتنا باشيم چرا که در غير اين صورت نمي توان مديريت درستي انجام داد.
    
    چه بخش هايي از پروسه طولاني بارکد DNA پروانه ها در ايران و چه قسمت هايي با مشارکت موسسات يا دانشگاه هاي خارج از کشور انجام شده است؟
    پروسه بارکد پروانه هاي ايران کلادر کانادا دنبال شد. اين کار را شخصا حدود شش سال پيش با دانشگاه آلبرتا کانادا انجام دادم و تمام نمونه هاي لازم را که شامل حدود 220 يا 230 گونه از پروانه هاي ايران بود، در اختيار آنها قرار دادم. اين پروژه نخستين پروژه بارکد حشرات از کشور ايران بود. براي اين کار نمونه ها بايد از بافت تازه برداشته شود، مي توان کل بدن يک پروانه باشد که خوب البته بسيار بهتر است يا حتي مي تواند تکه اي از بدن آن باشد. معمولانمونه هاي قديمي تر در بارکد چندان جوابگو نيست. با توجه به اين که رشته اينجانب ژنتيک نبود، نمونه ها را تهيه و ارسال کردم و ادامه تحقيقات ژنتيکي در کانادا دنبال شد. اين کار اکنون در کل دنيا انجام مي شود و حتي به مرز چند هزار گونه هم رسيده است.
    
    کاربرد اين بارکد چيست؟
    بارکد را مي توان با يک مثال بهتر تشريح کرد: فرض کنيد يک محقق در حال بررسي خصوصيات يک گونه پروانه است. براي وي همانقدر که صفت رنگ اهميت دارد، بارکد هم مهم بوده و چيزي فراتر از آن نيست و در واقع بارکد را يک صفت براي يک گونه مي دانيم. همه اينها روش هايي تکميلي است که براي شناخت و حفاظت، گام هاي موثري محسوب مي شود. آنچه به ثبت يک گونه پروانه به عنوان در معرض خطر انقراض چه در ايران و چه در جهان کمک مي کند، در واقع همان شناسايي است که بارکد هم يکي از روش هاي شناسايي است.
    
    در مجموع يک پروانه چه ويژگي هايي بايد داشته باشد که بتوان براي آن صفت کمياب يا در معرض خطر انقراض را مطرح کرد؟
    در وهله اول بايد گفت اگر تهديدات محيطي از حدي فراتر برود، جمعيت کاهش پيدا مي کند و پروانه کمياب مي شود. تحت اين شرايط معمولاگفته مي شود که پراکنش يک جمعيت لکه اي شده و اين مساله حتي مي تواند به واسطه تغييرات اقليمي هم باشد. از طرف ديگر برخي از گونه ها ذاتا کمياب هستند، اين مي تواند به دليل محدوديت هاي بيولوژيکي و ژنتيکي طي ميليون ها يا هزاران سال باشد يا حتي اين اتفاق ممکن است طي چند سال اخير رخ داده باشد که البته از اين مسائل اغلب اطلاع دقيقي نداريم. گاهي شاهد هستيم که پروانه ماده تخم زيادي نمي گذارد يا روي گياهي که تخم مي گذارد، تخم ها پارازيته مي شوند که اين مورد مي تواند به واسطه زنبورهاي انگل يا تغذيه حشرات ديگر از تخم ها باشد. همه اينها در مجموع به روش ها يا استراتژي هاي مختلف حيات برمي گردد.
    
    شاخص ترين گونه هاي منقرض شده پروانه ها در ايران متعلق به چه زيستگاه هايي در کشور است؟
    اظهارنظر در اين مورد کار چندان آساني نيست ولي طبيعتا زاگرس به دليل آسيب پذيرتر بودن اکوسيستم و چراي بي رويه بيشتري که در آن صورت گرفته و خشکسالي که طي چند سال اخير شاهد آن بوده ايم و مجموع اتفاقات ديگر و شايد مهم تر از همه تعداد بالاي گونه هاي اندميک که در اين منطقه ثبت شده، بيشترين تعداد پروانه هاي کمياب را در خود جاي داده است. از اين نظر منطقه زاگرس مياني تا جنوبي وضع چندان مطلوبي ندارد. در مناطقي مثل خراسان نيز که تعداد گونه هاي اندميک به دليل اشتراک کوه هاي اين منطقه با افغانستان و ترکمنستان کمتر است، باز هم به دليل چراي بي رويه خصوصا در بخش هاي شمالي تر مثل شمال کوه هاي کپه داغ بشدت اکوسيستم ها دچار آسيب و تخريب شده و بالطبع جمعيت گونه هاي مختلف هم بشدت کاهش پيدا کرده است.
    
    آيا در کلکسيون هاي علمي شما پروانه هايي هستند که ديگر در طبيعت نبوده و منقرض شده باشند؟
    در مورد پرسش اين سوال کمي بايد دقيق تر بود. چنين مواردي هستند اما نمي توان گفت که منقرض شده اند چرا که انقراض در حشرات به صورت انقراض جمعيت است. آمارهايي که گاه ارائه مي شود مبني بر آن که اين تعداد حشره در حال انقراض است، اغلب صحيح نيست. آمار در واقع اين را مي گويد که جمعيت ها در حال انقراض هستند. فرضا يک جمعيت از يک گونه اي در يک منطقه زيست مي کند و در طول زمان بررسي ها نشان مي دهد که آن گونه کم و کمتر شده تا اين که در نهايت ديگر در آنجا يافت نمي شود. در اين موارد اغلب نتيجه گيري علمي مي گويد که جمعيت اين گونه خاص در اين منطقه منقرض شده، اما ممکن است که جمعيت هاي ديگري از آن گونه در جاهاي ديگر باشد. از طرف ديگر گاهي جمعيتي از يک منطقه حذف مي شود و سال ها مي گذرد تا جمعيتي از آن حتي در جاهاي ديگر پيدا شود. به عنوان مثال در منطقه زاگرس اين مساله را داشته ايم، گونه اي تحت عنوان Polyommatus / stempfferi که بسيار کمياب و محدود به مناطق خاص از جمله رشته کوه هاي زاگرس از خوانسار تا شيراز و شيرکوه يزد بود از حدود 50 سال پيش يافت نشده بود تا آن که يک پژوهشگر غيرايراني نمونه اي از آن را پيدا کرد و به من خبر داد. بعدها شاهد آن بوديم که اين گونه به صورت خيلي محدود احيا شده منظور اين است که انقراض براي پروانه ها تعريف متفاوتي دارد و ما هنوز در دنيا با صراحت نمي توانيم گونه اي را منقرض شده اعلام کنيم.
    
    چه گام هاي تحقيقاتي و پژوهشي، پيش زمينه ثبت 14 گونه و زيرگونه جديد از پروانه هاي ايران توسط شما را ميسر کرد؟
    پشتوانه تحقيقاتي اينجانب را علاقه دوران کودکي شکل داد و بعد از آن با آقاي دکتر وازريک نظري که نويسنده کتاب پروانه هاي ايران هستند، آشنا شدم. آشنايي با ايشان پروسه کار را براي من تغيير داد چرا که وارد يک کار علمي تر شدم. از سال 70 تاکنون بيش از 410 سفر علمي حشره شناسي در کشور و چند سفر هم به کشورهاي همسايه در همين زمينه انجام داده ام. بعد از سفرهاي زياد پژوهشي کم کم اکوسيستم ها، زيستگاه ها، پوشش گياهي و جانوري بهتر شناخته و در نتيجه پيدا کردن گونه هاي جديد هم آسان تر مي شد. فرضا بسيار پيش آمده که من يک کوه بخصوص را در پنج تاريخ مختلف بررسي کرده ام چرا که اغلب پروانه ها در مناطق مختلف در تاريخ هاي متفاوت رويت مي شوند به عنوان مثال يک پروانه امروز ديده مي شود، يکي 20 روز بعد و يکي ديگر سال بعد حتي برخي ممکن است تا سه سال در جايي پرواز نکنند؛ همه اينها به آب و هوا بستگي دارد. پس يک محقق بايد همه زيستگاه ها را در همه فصول و چند سال پياپي سرکشي کند.
    گاهي بعد از پنج يا شش بار سرکشي به يک محل يک گونه متفاوت ديده مي شود. همه اينها دست به دست هم مي دهد و ضريب احتمال موفقيت را تعيين مي کند. خيلي از گونه هايي که توسط من پيدا شدند، براساس پيش بيني بودند يعني چون محل و زما http://ice-popup.ir/ref:91 http://ice-popup.ir/user/signup/ref:91